نکاتی خواندنی از سجده به معبود

فلسفه یک رکوع و دو سجده

          * چرا در نمازها یک رکوع و دو سجده انجام مى دهیم؟

          * روایات اسلامى به نکته هایى در همین زمینه اشاره کرده اند که به نمونه اى از آنها اشاره مى کنیم:

          1. از امام صادق(علیه السلام) در پاسخ به همین پرسش، نقل شده است که فرمودند: چون نماز عبارت است از رکوع و سجود و تفاوتى میان این دو نیست، لکن چون رکوع عمل شخص ایستاده و سجده عمل شخص نشسته مى باشد و نماز نشسته نصف نماز ایستاده است، از این رو مى بایست عمل نشسته دو چندان شود تا با عمل ایستاده برابر گردد، لذا سجده تکرار مى شود تا با تعداد رکوع برابر شود.[43]

          2. هنگامى که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به معراج تشریف بردند، بادیدن عظمت پروردگار، به سجده رفتند. هنگامى که سر از سجده برداشتند بار دیگر عظمت پروردگار را دیدند و به سجده رفتند، از این جهت دو سجده در نماز واجب شد.[44]

          3. فردى از امیرالمؤمنین على(علیه السلام) پرسید: معناى دو سجده چیست؟ حضرت فرمودند: سجده اوّلى تأویلش این است که وقتى سر برخاک مى گذارى یعنى خدایا! از همین خاک مرا خلق کردى و چنان چه سربرداشتى یعنى از همین خاک مرا بیرون آورى، وقتى براى بار دوم سر بر خاک نهادى معنایش این است که خداوندا! مرا به همین خاک دوباره باز خواهى گرداند و چون سربرآورى یعنى از همین خاک دوباره خارج خواهى ساخت.[45] قرآن نیز به همین مطلب اشاره دارد(طه، آیه 55).

          * به چه دلیل خواندن قرآن در رکوع و سجود مکروه است؟

          * کراهت خواندن قرآن در رکوع و سجود به علت این است که در روایات از آن نهى شده از جمله: حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: چند نفر نباید قرآن بخوانند، رکوع کننده و سجده کننده در نماز، کسى که در دست شویى و حمام است، کسى که جنب است ]و[، زنانى که عذر شرعى دارند.[46]

2/ج) سجده

سجده بر مهر

          * چراشیعیان برخاک سجده مى کنند؟ فلسفه استفاده ازمهر چیست؟ آیا درقرآن آیه اى در این باره وجود دارد؟

          * (وَ للَّهِ یَسجُدُ مَن فى السمَوَتِ وَ الأَرْضِ طوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِـلــلُهُم بِالْغُدُوِّ وَ الاَصالِ)[47]; تمام کسانى که در آسمان ها و زمین هستند -از روى اطاعت یا اکراه- و هم چنین سایه هایشان، هر صبح و عصر براى خدا سجده مى کنند.

          همه مسلمانان اتفاق نظر دارند بر این که سجده بر زمین و آن چه از آن مى روید ]به استثناى خوردنى ها و پوشیدنى ها[ جایز است، اما آن چه در آراى فقهاى مذاهب پنج گانه مورد اختلاف واقع شده، سجده بر اشیاى دیگرى علاوه بر زمین و روییدنى ها است;[48] بنابراین چه شیعه و چه اهل سنت زمین را محل سجده مى دانند، لکن شیعه معتقد است که در حال نماز باید بر زمین یا آن چه که از آن مى روید (مشروط به آن که خوردنى یا پوشیدنى نباشد) سجده کرد و سجده بر غیر این دو در حال اختیار صحیح نیست. مستند شیعه روایت هایى است که فقها به آنها استناد کرده اند.[49]

          در میان اهل سنت نیز روایت هاى بسیارى به چشم مى خورد که بر وجوب سجده بر زمین دلالت دارند،[50]ولى در این میان روایت هایى وجود دارد که بر جواز سجده بر غیر زمین نیز دلالت دارد و شیعه آنها را بر موارد ضرورت و موارد خاصى هم چون ناتوانى، سرما، گرما و مانند آن حمل مى کنند، ولى اهل سنت آن را به نحو مطلق و در همه موارد مى دانند.[51]در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمودند: (جُعِلَتْ لى الأرض مسجداً و طهوراً); زمین براى من محل سجده و طهارت (تیمم) قرار داده شده.[52]از امام صادق(علیه السلام) نیز روایتى در این زمینه وارد شده است.[53]

          سیره مسلمانان نیز در زمان حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) سجده بر زمین مسجد بود که از سنگ ریزه ها مفروش شده بود. آنان هنگام گرمى هوا که سجده بر سنگ هاى داغ مشکل بود. سنگ ریزه ها را به دست مى گرفتند تا خنک شود و به هنگام نماز بر آن سجده کنند.[54]

          این احادیث همگى گواه آن است که مسلمانان در ابتدا بر سنگ و خاک سجده مى کردند و آنان هرگز بر فرش و لباس و گوشه عمامه سجده نمى کردند، ولى بعدها به پیامبر ابلاغ شد که بر حصیر و بوریا نیز مى توان سجده کرد. روایت هاى متعددى از سجده پیامبر بر حصیر و بوریا حکایت مى کند.[55] بر این اساس، شیعه امامیه پیوسته بدین اصل مقید بوده که تنها فقط مى توان بر زمین و یا روییدنى هاى غیر خوردنى و... سجده کرد; افزون براین بى تردید وقتى مسلمانان بالاترین قسمت بدن خود یعنى پیشانى را بر پست ترین اشیاى زمین قرار مى دهند، نهایت تواضع و فروتنى و عبودیت را در برابر خداوند یکتا به نمایش مى گذارند. در روایات نیز آمده است که «سجده» بر خاک نهایت تواضع را مى رساند.[56]

          بنابراین براى ابراز نهایت عبودیت و بندگى در مرحله نخست هیچ چیز سزاوارتر از سجده بر زمین نیست و پس از آن آن چه در زمین مى روید، اما پوشیدنى ها و خوردنى ها چون مربوط به امور دنیوى اند و در واقع معبود دنیاپرستان هستند نمى توانند بیانگر عبودیت و بندگى در برابر خداوند یکتا باشند.از این روست که شیعه سجده را تنها بر زمین و آن چه بر آن مى روید جایز دانسته و روییدنى ها، پوشیدنى ها و خوراکى ها را استثنا کرده است و علت این که مهر را براى سجده انتخاب کرده، این است که اولا: مهر، موضوعیت ندارد واز آن جا که پیدا کردن زمین پاک و آماده براى سجده گاهى مشکل است، مهرى از خاک ساخته مى شود، تا همیشه در دست رس انسان باشد.

          ثانیاً: تربت امام حسین(علیه السلام) از میان آن چه سجده بر آن صحیح است، داراى خصوصیت بوده و بر اساس روایات و سیره عملى اهل بیت(علیهم السلام)بر دیگر خاک ها، سنگ، چوب و مانند آن، ترجیح داده شده است.[57] در روایتى در استحباب سجده مى خوانیم: (لایسجد الاّ على تربة الحسین(علیه السلام)); امام صادق(علیه السلام) سجده نمى کرد مگر بر تربت امام حسین(علیه السلام).[58] آن چه گفته شد، در روایات آمده بود، در قرآن کریم آیه اى که درباره سجده بر خاک نازل شده باشد وجود ندارد، و پاسخ این پرسش و امثال آن بر اساس روایت هاى اسلامى و سیره عملى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) به دست مى آید.

          اگر چه کتاب هر دو فرقه (شیعه و سنى) قرآن است، ولى همان طور که مى دانید در قرآن غالباً به کلیات مسایل پرداخته شده و تفسیر قرآن و شرح جزییات احکام به عهده پیامبر(صلى الله علیه وآله) و... گذاشته است. از آن جا که منابع و طریق حدیثى اهل سنّت با ما تا حدود زیادى متفاوت است، آنان تنها از رسول خدا و صحابه روایت مى کنند، ولى شیعه از رسول خدا و امامان(علیهم السلام) حدیث نقل مى کنند. لذا گاهى اختلاف هایى در جزئیات احکام و تفسیر آیات پیش مى آید که بررسى بطلان یا صحت گفتار و روش آنها، مجال دیگرى را مى طلبد.

سجده بر خاک نهایت عبودیت

          * چرا وقتى انسان، نماز مى خواند، باید سر خود را بر مهر بگذارد؟ در صورتى که مهر، همانند بت است؟ چرا خداوند شىء مخصوصى را براى سجده کردن خویش، قرار نداده است؟

          * با توجه به آیه 15 رعد، معیار در تشخیص این که سجده، براى خدا یا غیرخدا (مانند بت و امثال آن) است، نیت و انگیزه شخص سَجده کننده است. این موضوع با آن چه بر آن سجده مى کنند هیچ ارتباطى ندارد; در صورتى که این عمل به انگیزه عبادت و کرنش در برابر خداوند، انجام شود (رعد، آیه15 و حج، آیه77) سجده براى خدا است. ممکن است شخصى بر خاک پیشانى بساید، ولى چون نیتش غیرخدا بوده، عملش چیزى جز شرک و بت پرستى نیست.[59]

          سجده بر زمین است; یعنى بر سنگ و خاک. از آن جا که در همه جا، خاک تمیز و پاک یافت نمى شود، مقدارى خاک به صورت مهر ساخته شده است.

سنگ و خاک «مسجود علیه» است نه «مسجود له» (بر آن سجده مى شود، به آن سجده نمى شود). گاه به غلط تصور مى شود که شیعه براى سنگ سجده مى کند! در حالى که او، بسان همه مسلمانان، تنها براى خدا سجده کرده و به عنوان اظهار خضوع و تذلل در پیشگاه الهى، پیشانى به خاک مى ساید.[60]

در پایان لازم به یادآورى است، مهر باید ساده ساخته شود، بنابراین کسانى که مهرهایى را به صورت مجسمه و مانند آن مى سازند، کارشان از روى نادانى است و مستند شرعى ندارد.

سجده زیاد از صفات بندگان خاص

          * نظر قرآن درباره انجام دادن سجده زیاد چیست؟

          * قرآن کریم، یکى از ویژگى هاى «عباد الرحمن» (بندگان خاص خداوند) را چنین معرفى مى فرماید: (وَ عِبَادُ الرَّحْمَـنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الاَْرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَـهِلُونَ قَالُواْ سَلَـمًا * وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَ قِیَـمًا )[61]; بندگان خاص خداوند رحمان آنها هستند، که با آرامش و بى تکبر، بر زمین راه مى روند و هنگامى که جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام مى گویند ]و با بى اعتنایى و بزرگوارى مى گذرند[ آنها کسانى هستند که شبان گاه، براى پروردگارشان، سجده و قیام مى کنند.

          جمله «یبیتون» دلیل بر این است که آنها شب را با سجود و قیام به صبح مى آورند، که منظور بخش قابل ملاحظه اى از شب است و یا اگر تمام شب باشد، در بعضى از مواقع چنین است. سجده هاى فراوان و طولانى در دل شب، از ویژگى هاى بندگان خاص الهى است، که در این آیه به آن اشاره شده است.

          در سوره انسان، آیه 25 و 26 آمده است: (وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِیلاً * وَ مِنَ الَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُو وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً ); و نام پروردگارت را هر صبح و شام به یاد آور و در شبان گاه براى او سجده کن و مقدارى طولانى از شب، او را تسبیح گوى.

حکم سجده بر روى قرآن

          * چرا وقتى که قرآن را باز مى کنیم یا مى بندیم، آن را مى بوسیم و چرا نباید برروى قرآن سجده کرد؟

          * احترام به نمادهاى دینى، هم شیوه هاى متعددى دارد و هم در میان پیروان تمامى ادیان وجود دارد. مسلمانان نیز براى احترام گذاشتن به کتاب الهى خویش که از نمادهاى دینى ایشان است، از ابتدا رفتارى محترمانه داشته اند که از آن جمله بوسیدن آن است. بوسیدن قرآن در فرهنگ ما نشان احترام نهادن ما به این کتاب گران قدر و مفاهیم عمیق آن است که از ابتدا بوده و ادامه دارد. اما این که بر قرآن نمى شود سجده کرد چون در روایت هاى ما، گذاشتن چیزى روى قرآن خلاف ادب دانسته و نهى شده است و گذاشتن پیشانى برروى قرآن به عنوان سجده نیز چون احتمال نوعى بى ادبى را به همراه دارد، تجویز نشده است.

سجده هاى واجب و مستحب قرآن

          * سجده هاى واجب ومستحب درقرآن کریم کدامند؟

          * در هر یک از چهار سوره: نجم، آیه آخر; علق، آیه آخر; سجده، آیه15 و فصّلت، آیه37 یک آیه سجده است که اگر انسان بخواند یا گوش کند، بعد از تمام شدن آن آیه باید فوراً سجده کند.[62]«با (نجم)ستاره سوره فُصِّلتْ را(اقرأ)بخوان وسجده کن.»

کلمه هایى که زیر آن خط کشیده شده، اسم سوره هاى سجده دار است.

سوره هایى که سجده مستحب دارند عبارتند از: اعراف، رعد، نحل، اسراء، مریم، حج (دو سجده)، فرقان، نمل، انشقاق و برخى سوره ص را نیز به این سوره ها ملحق کرده اند[63].

به سجده هاى مستحب، سجده هاى مندوبه هم مى گویند.

علت سجده واجب قرآن

          * چرا هنگام قرائت تعدادى از آیات قرآن باید سجده کنیم؟

          * مهم ترین علتى که براى سجده در چهار سوره سجده دار مى توان ذکر کرد، سنت اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) است; یعنى روایت هایى که از امامان معصوم(علیهم السلام) صادر شده است:

          ابوبصیر از حضرت امام صادق(علیه السلام)روایت کرده که فرمود: اگر چیزى از آیات عزایم چهارگانه (آیات سجده دار در چهار سوره علق، نجم، تنزیل سجده، حم سجده) خوانده شد و تو آن را شنیدى، بى درنگ سجده کن; در هر حال که باشى; چه بدون وضو، چه جُنُب و چه زنى که در حال بى نمازى (حیض) است، امّا در سایر آیات سجده دار قرآن (غیر از چهار سوره مذکور) اختیار دارى سجده کنى یا نکنى.[64]

          از این حدیث شریف چند نکته به دست مى آید:

          1. بعد از تلاوت یا شنیدن آیات سجده دارِ واجب، امر به سجده شده و فوراً باید سجده کرد;

          2. در سجده هاى واجب (آیات سجده دار) داشتن وضو، جنب نبودن و حایض نبودن زن شرط نیست;

          3. سجده در آیات سجده دارِ غیر از چهار سوره مذکور، مستحب است و انسان مى تواند آن را انجام دهد یا ترک کند.

          مهم ترین حکمت سجده هاى مستحب نیز تعبد و روایت هاى معصومین(علیهم السلام) است.

ذکر سجده واجب قرآن

          * سجده هاىواجب باچه علامتى مشخص شده است؟ آیاباید به طرف قبله انجام داد؟ در سجده چه ذکرى باید گفته شود؟

          * در برخى قرآن ها، سجده هاى واجب با علامت «سجده واجبه»، در کنار صفحه قرآن، روبه روى آیه سجده، مشخص شده است امّا در برخى قرآن ها مشخص نشده است و انسان باید موارد و احکام آن را طبق نظر مرجع تقلید خود یاد بگیرد و در قرآن خود مشخص نماید تا در وقت تلاوت، سجده واجب از او فوت نشود.[65]

          در سجده واجب قرآن روبه قبله بودن لازم نیست و یک سجده کفایت مى کند.آیه یا دعاى خاصى واجب نیست، بلکه بنابر نظر مبارک حضرت امام خمینى: «هرگاه انسان، در سجده واجب قرآنى، پیشانى را به قصد سجده بر زمین بگذارد، اگر چه ذکر نگوید، کافى است و گفتن ذکر، مستحب است و بهتر است بگوید:

(لا اله الاّ اللهُ، حقّاً حقّاً، لا اله الاّ اللهُ ایماناً و تصدیقاً، لا اله الاّ اللهُ، عبودیةً و رقّاً، سجدتُ لک یا ربِّ تعبّداً و رقّاً، لامستنکفاً و لامستکبِرًا بَلْ اَنَا عبدٌ ذلیلٌ خائفُ مستجیرٌ.)[66]

احکام سجده واجب قرآن

          * اگر انسان بدون لب زدن به آیه اى که سجده واجب دارد نگاه کند و در ذهن خود آن را مرور کند سجده بر او واجب مى شود؟

          * با نگاه کردن به آیاتى که سجده واجب دارند، سجده بر انسان واجب نمى شود، بلکه در هر یک از چهار سوره «والنجم»، «اقرء» «الم تنزیل» و «حم سجده» یک آیه سجده وجود دارد که اگر انسان آن را بخواند یا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه، باید فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت یادش آمد باید سجده کند.[67]

          * آیامى توان ازسوره هاى سجده واجب قرآن در نماز مستحبى خواند؟

          * بله ،اگر کسى هر یک از این چهار سوره را در نماز مستحبى بخواند، وقتى به آیه سجده واجب رسید، باید به سجده رود و سپس برخیزد و نماز را ادامه دهد و این سجده ربطى به سجده هاى نماز ندارد.[68]

          * در آیاتى که سجده واجب هست، آیا حتماً باید آنها را بلند خواند تا سجده بر شخص واجب شود و یا این که آهسته هم (در دل بخواند)، سجده واجب دارد؟

          * کسى که آیات سجده واجب را بنویسد و یا در ذهن خود تصور کند و یا به صورت مکتوب مشاهده کند و یا در قلب خودش بگذراند و خطور دهد، سجده بر او واجب نمى شود.[69]

          * با توجه به این که حضرت امام(قدس سره) در رساله خود فرموده اند: براى خانم هایى که عذر شرعى دارند، خواندن بیش از هفت آیه از سوره هایى که سجده واجب ندارد، مکروه است. آیا مى توان، قرائت مستمرّ روزانه را در ایّام عادت ادامه داد؟

          * مکروه در مستحبّات به معناى ثواب کم تر است، البته باید مراقب بود که جایى از بدن به خط قرآن نرسد، چون رساندن جایى از بدن در این حالت به خطّ قرآن حرام است; هم چنین قرائت سوره هاى عزائم که به زودى اشاره خواهد شد.[70]

          * زنانى که عادت ماهیانه دارند، اگر در مجالسى باشند که سوره سجده واجب قرآن، در آن مجالس خوانده مى شود، وظیفه آنها چیست؟ آیا باید سوره را بخوانند و سجده را به جا نیاورند یا اصلا نباید هیچ کدام از آنها را انجام دهند و اگر کسى آیه سجده به گوشش رسید، چه باید بکند؟ آیا گناه کرده که گوش داده؟

          * در این مسئله هر کس باید به نظر مرجع تقلید خودش مراجعه کند، زیرا برخى تنها خواندن آیات سجده را بر زن حائض حرام مى دانند و برخى مانند حضرت امام(رحمه الله) معتقدند زنانى که در عادت ماهیانه هستند، نباید حتى حرفى را از سوره هایى که سجده واجب دارند بخوانند، ولى اگر آیات سجده دار را شنیدند باید سجده کنند و سجده کردن بر آنها واجب است (در صورتى که آیه سجده واجب باشد و گرنه مستحب است) و نیازى نیست که مجالس یاد شده را ترک کنند; بنابراین اگر کسى به آیه سجده واجب گوش دهد، سجده بر او واجب است.[71]

          * این آیه (افمن کان...) در سوره سجده آمده است و در دعاى کمیل هم آمده، آیا زنى که حائض شده مى تواند هنگام خواندن دعاى کمیل آن را بخواند یا نه؟ توضیح دهید.

          * زن حایض و شخص جنب مى تواند دعاى کمیل و توسل ]و زیارت عاشورا و...[ بخواند، ولى در دعاى کمیل چون جمله: (أفمن کان مؤمناً کمن کان فاسقاً لایستوون) از آیه هاى سوره اى است که سجده واجب دارد، بنابر نظر فقیهانى که تنها قرائت آیه سجده را بر جنب و حایض جایز نمى دانند، جنب و حائض مى توانند این جمله ها را بخوانند، امّا به نظر فقهایى که قرائت تمام آیات سوره سجده دار را حرام مى دانند، نمى توانند این آیه شریف را در دعاى کمیل بخوانند. تنها همین جمله را نمى توان بر زبان آورد و خواندن باقى دعاى کمیل اشکالى ندارد. بنابراین هر شخصى باید به رساله مرجع تقلیدش مراجعه کند و بایستى بدن شخص حایض و جنب هنگام دعاى کمیل و توسل و... به اسم خداوند متعال یا پیامبران نرسد.[72]

          * شرایط به جا آوردن سجده واجب را، هنگام قرائت قرآن بیان کنید.

          * برخى ازشرائط عبارتند از: اگر انسان موقعى که آیه سجده را مى خواند، از دیگرى هم بشنود; چنان که گوش داده، دو سجده کند و اگر به گوشش خورده، یک سجده کافى است.[73] در غیر نماز، اگر در حال سجده، آیه سجده را بخواند، یا به آن گوش بدهد، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.[74] اگر آیه سجده را از کسى که قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود یا از مثل گرامافون، آیه سجده را بشنود، لازم نیست سجده نماید، ولى اگر از ابزارى که صداى خود انسان را مى رساند بشنود، واجب است سجده کند.[75] در سجده واجب قرآن نمى شود بر چیزهاى خوراکى و پوشاکى سجده کرد، ولى سایر شرایط سجده را که در نماز است، لازم نیست مراعات کند.[76] در سجده واجب قرآن باید طورى عمل کند که بگویند سجده کرد.[77] هرگاه در سجده واجب قرآن پیشانى را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذکر نگوید کافى است و گفتن ذکر مستحب است.[78]

          * آیا هنگام انجام فریضه نماز، مى توان به جاى ذکر سجده از ذکر سجده واجب قرآن نیز استفاده نمود؟

          * به عنوان ذکرى که در خصوص سجده وارد شده نمى توان استفاده کرد، اما به عنوان مطلق ذکر مانعى ندارد.[79]

          * آیا با استماع (شنیدن) آیه سجده واجب از صدا و سیما، سجده واجب مى شود؟ آیا ترک سجده واجب قرآن از گناهان کبیره است؟

          * در صورتى که صدا و سیما قرائت قرآن به صورت مستقیم و زنده پخش کند، در استماع آیه سجده، باید سجده کرد، ولى اگر به صورت زنده نباشد، سجده واجب نیست و همانند استماع آیه سجده از نوار است.

در تعداد گناهان کبیره روایات متفاوت است، ولى از ترک سجده واجب قرآن به عنوان گناه کبیره یاد نشده است، گرچه اصرار بر ترک آن گناه کبیره است.[80] براى توضیح به کتاب گناهان کبیره نگارش شهید دستغیب، مراجعه نمایید.