نقش نماز در تأمين عدالت و آزادي اجتماعي
براي اثبات نقش نماز در تأمين آزادي و عدالت اجتماعي به روش كتابخانه اي نخست به مطالعه كتب مرتبط با نماز و تأثيرات آن، پايه ها، شرايط و عوامل تحقق آزادي و عدالت اجتماعي و موانع آن؛ به طور جداگانه پرداختيم؛ سپس ميان آن دسته از تاثيرات نماز و آن دسته از شرايط، عوامل ايجاد و موانع آزادي و عدالت اجتماعي كه با يكديگر مرتبط بوده و حد مشترك داشتند، پيوند برقرار شد و بيان گرديد.
در اين ميان استبداد مهمترين مانع آزادي بود كه نماز به وسيله اذكار ناظر به توحيد آن را دفع مي كند. و مهمترين شرط تحقق عدالت اجتماعي وجود عدالت فردي است كه نماز از طريق اذكار يادآور قيامت و....آن را ايجاد مي نمايد و همچنين به وسيله شرط عادل بودن امام جماعت آن را دروني و فرهنگ مي كند.
همچنين نماز از طريق شرايطي كه دارد ماند غصبي نبودن مكان و لباس نمازگزار، عدالت اقتصادي كه يكي از موادِ عدالت اجتماعي است، را ايجاد مي كند؛ و به وسيلۀ يكسان بودن همۀ شرايط و احكام و اجزاء نماز براي همه با نابرابري اجتماعي در منزلت، مبارزه مي نمايد.
علاوه بر كشف رابطه از راه مطالعه كتب و تفكر و روش تحليل عقلي، تأثير گذاري نماز از طريق آيات و روايات و همچنين شاهد تاريخي نيز تبيين شد.
در آخر پس از كشف رابطه اثر گذاري نماز در ايجاد آزادي و عدالت اجتماعي به هر سه روش نظري و نقلي(در فصل چهارچوب تئوريك) و عقلي و تاريخي(در فصل سوم از بخش چهارم)، مشخص گرديد كه تحقق آزادي و عدالت به معني حقيقي و به طور كامل و فراگير، بدون سرسپاري به درگاه ايزد منان و عبادت محض او محال است.
* پيامدهاي اجتماعي نماز
مسألۀ اصلي پژوهش حاضر اين است: آيا نماز- كه عملي تقريبا فردي است- مي تواند پيامدهاي اجتماعي، مانند تأثير در تأمين آزادي و عدالت اجتماعي داشته باشد يا نه؟
انجام اين پژوهش بدين جهت ضروري است كه ميان دو امر مهم در اسلام، ارتباط برقرار مي كند. اين دو مهم عبارتند از «نماز به عنوان ستون دين اسلام» و «برقراري آزادي و عدالت»، هدف اساسي آن.
پژوهش، درصدد كشف رابطه ميان نماز به عنوان حكمي فردي و مهم، و آزادي و عدالت، خواستۀ دين و آرزوي بشر است.
فرضيۀ اصلي پژوهش عبارت است از: نماز در تحقق عدالت و آزادي مؤثر است. از آن جا كه اين تاثير از طريق محتواي نماز و نقش آن در يادآوري قيامت و ايجاد ملكه عدالت و...است؛ به نظر مي آيد، هر چه اهتمام به نماز و توجه به معاني آن بيشتر باشد، تأثيرِ ياد شده فزوني يابد.
روش برگزيده براي اثبات اين فرضيه، روش اسنادي با استفاده از منابع مكتوب، فيش برداري از آن ها و سپس تجزيه و تحليل عقلي مي باشد.
نماز در لغت به معناي پرستش و بندگي، و در اصطلاح فقه عملي عبادي با اجزاء و شرايط خاص است. عدالت، از عدل گرفته شده و به معني راستي، درستي و دادگري مي باشد. آزادي در زبان فارسي به معناي خلاص، رهايي، قدرت انتخاب و.....به كار مي رود.
آزادي و عدالت از مفاهيمي هستند كه برداشتهاي متفاوتي ازآن دو مي توان داشت. در پژوهش حاضر آزادي و عدالت در علم حقوق و اجتماع مي باشد؛ و مراد از آن،عدالت و آزادي مورد نظراسلام است؛ البته گاه از عدالت فردي و آزادي معنوي به عنوان ملكه اي نفساني و واسط در ايجاد عدالت و آزادي، سخن رفته است.
نماز يكي از مناسك ديني است، لذا مطالعۀ نظري رابطه ميان نماز(متغير مستقل) بامتغيرهاي وابسته(آزادي و عدالت)، نيازمندِ نيم نگاهي به دين و كشف امكان وجود كاركردهاي اجتماعي براي دين و سبك خاص آن، نماز، مي باشد.
مهم ترين پيامدهاي اجتماعي دين، حفظ همستگي و وفاق اجتماعي، تقديم منافع مهم جمعي بر منافع شخصي، اعتراض به وضع موجود و دعوت به وضع مطلوب و كنترل افراد جامعه، مي باشد. اين كاركردها در تحقق آزادي و عدالت اجتماعي مؤثرند.
رابطۀ ميان دين و عدل از آيات و روايات نيز به دست مي آيد. امر به قسط و عدل در آيۀ 29 سورۀ اعراف، و برابر و برادر انگاري مسلمانان، يكي از دو خصلت اساسي سيستم دين، در ديدگاه امام علي(عليه السلام) از اين نمونه آيات و روايات مي باشند.
پس از كشف امكان كاركرد اجتماعي دين، بررسي نظري آثاري چون تأمين آزادي و عدالت براي خصوص نماز، مي پردازيم.
مهمترين اثر نماز از منظر قرآن بازدارندگي از فحشا و منكر است. نماز، انسان را به ياد حضور خداوند مي اندازد و بدين سان بهترين بازدارنده از كارهاي ناشايسته مي باشد. اين بازداري بسته به رعايت شرايط نماز و كيفيت اقامۀ آن، داراي مراتب است. هر چه روح نماز بيشتر بر زندگي حاكم باشد، اين نقش قوي تر خواهد بود.
از ديگر سو، نقطۀ مقابل عدالت و آزادي- يعني ظلم، جور و ....- از مصاديق بارز منكر مي باشد؛ و عقل سليم و شارع مقدس آن را ناپسند شمرده اند. بدين روي نماز ما نفي ظلم و جور، در تحقق عدالت و آزادي مؤثر مي باشد.
افزون بر دلايل نقلي، مي توان بر وجود رابطه ميان متغير مستقل و وابسته، نمونه هايي عيني نيز يافت. پيامبراكرم(ص) و حضرت علي(ع) هم برترين نمازگزارانند و هم پرتلاش ترين افراد در راه تأمين عدالت و آزادي و پاي بندترين افراد به اصول آن.
فرضيۀ تحقيق با تحليل عقلي نيز اثبات پذيراست. نماز آزادي را با رفع موانع فرا روي آن، تأمين مي كند. استبداد مهمترين مانع آزادي است. استبداد نظامي دارد كه در اثر عملكرد دو طرف ايجاد شده است: رأس نظام و مردم تحت سلطه.
بنده به دنبال كسب رضاي مولا است نه كسب قدرت نامشروع. اين روح در ذكر «اياك نعبد» به خوبي جلوه گر است. ديگر اينكه نمازگزار در نماز پيشاني خود را بر خاك مذلت در برابر معبود مي سايد؛ و اين خشوع و تواضع است كه ريشۀ غرور را مي خشكاند.
سوم اينكه نماز داراي اذكاري است مانند: «مالك يوم الدين»، «قل هو الله احد»، اين اذكار اقرار به صاحب اختياري و مالك تام بودن خداوند و قبول همۀ مراتب توحيد از جمله توحيد در حاكميت اوست و با كسب قدرت نامشروع ناسازگار مي باشد. افزون به آن ضماير جمع در پاره اي از قرائات نماز، فرد را از خودبيني، خود گرايي و انحصار طلبي خارج مي سازد.
موانع مربوط به سلب شوندگان يا محروماني از عدالت و آزادي، عبارتند از: خصوصيات شناختي مانند جهل، ناداني و عوامل رواني مانند ترس و ذلت پذيري و نداشتن روحيه صبر و مقاومت. اهتمام شارع نسبت به نماز با تفكر و تدبر در آن، نمازگزار را واجد شخصيت تفكر دهنده مي سازد؛ فرد داراي اين ويژگي، آمادگي بيشتري نسبت به شناخت حقوق اجتماعي، سياسي خود و جامعه دارد.
محتواي نماز قدرت را تنها ازآن خدا مي داند و خداوند را واحد مالك و قادر مطلق معرفي مي كند. بنابراين نمازگزار بر او تكيه مي كند و ديگر جايي براي ترس و پذيرش ذلت و حاكميت غير، در روح خود باقي نمي گذارد.
تأثير نماز در تحقق عدالت اجتماعي از دو طريق ديگر نيز تصور پذير است:
يكم: نماز عامل ايجاد عدالت فردي است و عدالت فردي در مردم و كارگزاران، مهمترين شرط تحقق عدالت اجتماعي است.
دوم: دو پايۀ مهم عدالت اجتماعي، توازن اجتماعي و تكافل عمومي است. نماز در ايجاد توازن به وسيلۀ شرط هايي چون غصبي نبودن مكان، لباس و ...تاثير گذار است. تكافل عمومي نيز از طريق ضماير جمع در خواست ها و دعاها و اوراد نماز و همچنين نماز جماعت، صورت مي بندد.
به اختصار مي توان گفت كه از يك سو اصلي ترين مصداق عدالت و آزادي در رعايت همۀ حقوق ديگران جلوه گر است. از ديگر سو، مهمترين شرط رعايت حقوق ديگران، كنترل دروني است. نماز به عنوان برترين عبادت، در ايجاد اين عامل بسيار مؤثراست.
بنابراين از يك طرف نماز نقش به سزايي در تأمين آزادي و عدالت اجتماعي دارد و از طرف ديگر، بدون اعتقاد به خداوند و بندگي او و كنترل دروني، تحقق نمي يابد. كنترل درون نيز بدون اقامه نماز، ناقص است.
برقراري عدالت و آزادي، بدون سر سپردن به درگاه حق، امكان وقوع حقيقي ندارد. بدين سان، مكاتب، ايدئولوژي ها و سياستمداراني كه بخواهند بدون توجه به امور قدسي، به شعارهاي خود جامۀ عمل بپوشانند، دير يا زود شكست خواهند خورد.
عوامل سقوط انسان 