در تورات مقدس (دواريم – تثنيه، فصل 11، يه 13) آمده است: «خدي خالقتان را دوست بداريد و او را با تمام قلبتان پرستش و بندگي نمييد.» علمي يهود عبارت پرستش و بندگي از طريق قلب را همان دعا و نماز به درگاه خالق تعبير نموده اند.
اساس عبادت يهود را در گذشته تا حدود 2000 سال پيش مراسم تقديم قرباني ها تشكيل مي داد و دعي لفظي در كنار آن قرار مي گرفت. اما پس از ويراني معبد مقدس يهوديان در بيت المقدس در سال 68 ميلادي، به علت توقف مراسم تقديم قرباني، اصل عبادت يهود بر نماز و دعاهي كلامي قرار گرفت و با گذشت زمان يين و متن نمازها شكل مدون امروزي را به خود گرفت.
تاريخ نييش يهود و مسير تكاملي آن و همچنين احكام و قوانين و جزئيات مربوط به دعاها و نمازهي يهود بسيار مفصل و گسترده است. اين مقاله تنها به معرفي اوليه اين يين در يهود پرداخته است.
نماز در لفظ عبري «تفيلا» ناميده ميشود. تفيلا به دو بخش كلي تفيلي عادي و تفيلي ويژه تقسيم مي گردد.
تفيلي عادي :
ين تفيلا در يام عادي هفته (شنبه شب الي بعدازظهر جمعه) خوانده ميشود. كه به ترتيب عبارتند از:
1- شَحَريت (صبح)
2- مينحا (بعدازظهر)
3- عَرويت (شامگاه)
در كليه تفيلاهي فوق يك بخش اصلي به نام «لَحَش» (به معني آهسته) يا «شمُونِه عِسره» به معني هجده دعا) مشترك و يكسان است اما مقدمات و مؤخرات اين سه تفيلا با هم متفاوت هستند.
ين بخش اصلي، لَحَش نام مي گيرد. زيرا والاترين قسمت تفيلا بوده و به صورت آهسته ادا مي گردد. همچنين «شمُونِه عِسره» نام دارد زيرا در ابتدي تدوين از 18 دعا تشكيل ميشد كه بعدها يك دعي ديگر در ميان آن جي گرفت. اما همچنان نام اوليه بر آن اطلاق مي گردد. در متن لحش گاه به مناسبت هي مختلف (اول ماه و اعياد خاص يا روزهيي كه در آن روزه گرفته مي شود) متن هيي اضافه مي شود.
«شمُونِه عِسره» يا مدح و ستيش خداوند و ذكر اعتبار معنوي اجداد اوليه يهود (حضرت ابراهيم، اسحق و يعقوب) آغاز مي گردد. سپس دعاهيي در طلب عقل و دانش، پذيرش توبه، عفو، بركت، عدالت، حميت الهي از صادقان، ظهور ناجي جهان و توجه به دعي مومنين خوانده ميشود. با دعاهيي در مدح خداوند و تقاضي صلح و سلامتي، اين بخش اصلي تفيلا پيان مي يابد.
نماز جماعتي در يهود با حضور حداقل ده نفر مرد بالغ (بالي 13 سال) برگزار مي شود. در تفيلي جماعتي يك نفر به عنوان پيش نماز كه «شاليح صيپور» نام مي گيرد، تفيلا را با صدي بلند ميخواند اما بخش لحش را همانند سيرين آهسته مي خواند. در تفيلاهي شحريت و مينحا دوباره بخش لحش توسط شاليح با صدي بلند قرائت مي گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولاني تر از ديگر نوبت هي تفيلا است اما در هر سه تفيل اين بخشها از گزيده تورات، تلمود، مزامير داوود و متون مربوط به تفيلا تشكيل شده اند.
بخش مهمي كه در تفيلاهي شحريت و عرويت علاوه بر بخش اصلي لحش وجود دارد متن «شِمَعْ ييسرائل» است كه گزيده ي از يات تورات است. در اين قسمت توحيد، پاداش و مجازات الهي و توجه به احكام خداوند مورد تاكيد قرار گرفته است.
زمان مجاز براي خواندن تفيلي شحريت از حدود يك ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود 4 ساعت پس از آن است. تفيلي مينحا نيم ساعت پس از ظهر شرعي تا دقيقي پس از غروب آفتاب خوانده مي شود. و خواندن تفيلي عرويت از غروب آفتاب تا قبل از سپيده دم روز بعد است.
خواندن تفيلا در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانمها حداقل موظف به خواندن يك نوبت تفيلا هستند. در صورت عدم امكان خواندن يك نوبت تفيلا، مي توان آن را از طريق دوبار خواندن نوبت بعدي جبران نمود.
شريط خواندن تفيلا بطور خلاصه عبارت است از:
پاكي مكان و بدن نمازگزار و پوشيده بودن بدن در حد معمول.
آقيان هنگام تفيلا كلاه بر سر مي نهند و زنان نيز موهي خود را در اين مراسم مي پوشانند.
علاوه بر اين در تفيلي شحريت آقيان از دو نماد ديگر به نام هي «صيصيت» و «تفيلين» استفاده مي كنند.
صيصيت شامل پارچه ي است كه بالاتنه را مي پوشاند و در چهارگوشه آن بندهيي به روش خاص گره خورده اند و نشاني از احكام الهي هستند.
تفيلين، از دو محفظه چرمي تشكيل شده است كه توسط بندهي چرمي، به بازو و پيشاني بسته مي شوند. داخل اين محفظه ها ياتي از تورات (به صورت دست نوشته بر روي پوست دباغي شده مخصوص) قرار دارند كه آن نيز نشاني از احكام و كلام الهي است.
در روزهي دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت شمونه عسره تومار دست نوشته تورات از جيگاه مخصوص خود در كنيسا خارج شده و بخش كوتاهي از فصل مربوط به آن هفته از روي آن قرائت مي گردد.
تفيلاهي ويژه :
1- شبات (شنبه):
در شب و روز شنبه متن لحش و مقدمات و مؤخرات تفيلاها تغيير مي كند و عمدتا به موضوع قداست روز شنبه اختصاص مي يابند. همچنين صبح روز شنبه علاوه بر تفيلي شحريت يك نوبت تفيلي اضافي تحت عنوان «موساف» نيز خوانده مي شود. صبح روز شنبه پس از تفيلي شحريت از تومار تورات كه «سِفِر تورا» نام دارد يك بخش كامل قرائت مي گردد. لازم به ذكر است كه تورات شامل پنج كتاب حضرت موسي است و به پنجاه و چهار بخش موضوعي «پاراشا» به ترتيب تقسيم شده است كه در هر هفته يك يا دو پاراشا قرائت مي گردد و در پيان يك سال يك دوره قرائت آن كامل مي گردد.
همچنين عصر روز شنبه نيز در تفيلي مينحا بخش كوتاهي از سفر تورا قرائت مي گردد. با غروب آفتاب روز شنبه متن تفيلي عرويت به شكل عادي و تنها با تغييراتي جزئي خوانده مي شود.
2- رُوش حُودِش (اول ماه عبري):
در روزهي اول ماه عبري، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، پس از آن يك متن ويژه بنام «هَلِل» (به معني تهليل و سپاس از خداوند) قرائت بخش خاصي از سفر تورا و تفيلي موساف اضافه مي شود.
3- اعياد سه گانه و اول سال نو عبري:
در سه موقع از سال به مناسبت اعياد ويژه مذهبي، شكل مراسم مانند روز شنبه تغيير مي يابد و متن تفيلاها و قرائت تورات تفاوت هيي متناسب با آن عيد مذهبي پيدا مي كنند. علاوه بر آن كه هلل نيز خوانده مي شود.
ين اعياد عبارت اند از:
- «پسح» و «شاووعوت» در بهار
- «سوكوت» در ابتدي پييز.
- در دو روز اول سال نو عبري كه «رُوش هَشانا» نام دارند نيز مراسم و تفيلاها تغييرات ويژه ي (مشابه با شنبه و اعياد سه گانه) پيدا مي كنند.
4- يوم كيپور:
در دهمين روز از سال نو عبري، روزه بزرگ يهوديان براي طلب بخشش ساليانه واقع شده است كه «كيپور» نام دارد. در شب و روز اين مناسبت نيز كليه تفيلاها و دعاها و مراسم همانند مناسبت هي شبات تغييرات ويژه و متناسب با اهداف اين روزه بزرگ پيدا مي كنند. علاوه بر ين، نوبت جديدي از تفيلا به نام «نِعيلا» پس از تفيلي مينحا و قبل از غروب آفتاب به مراسم اين روز اضافه ميشود.
5-سِليحوت، دعي بخشش :
از حدود 30 روز قبل از شروع سال نو عبري تا حدود يك هفته پس از آن، رسم است كه يهوديان در نيمه شب يا سحرگاهان و قبل از تفيلي شحريت، بصورت جمعي به خواندن متوني مي پردازند كه در آن به كرات به استغاثه و طلب عفو از خداوند پرداخته مي شود. هرچند كه بطور شرعي اين مراسم را مي توان تا قبل از غروب نيز انجام داد، اما هدف اصلي آن بيدار شدن د شب و بهره مندي از حالات خاص شب بيداري و سحرخيزي است. اين مراسم در شبهي شنبه يا سال نو برگزار نمي شود.
مكان تفيلا :
شرط اصلي مكان تفيلا، پاكي آن است. و در هر مكان ميتوان تفيلا را به تنهيي يا جماعتي برگزار كرد. اما مكان رسمي نماز يهود در كنيسا (كنيسه) يا لفظ صحيح تر آن «بِت هَكِنِسِت» است. اجزا اصلي كنيسا عبارت اند از:
- صحن اصلي نمازگزاران (نشسته بر زمين يا صندلي)
- پيشخوان و ميز پيش نماز (شاليح صيپور) كه «تِوا» نام دارد
- «هِخال» (جيگاه قرارگيري اسفار تورات)
- سكوي جلوي هخال بنام «دوخان» كه محل اجري برخي مراسم خاص كاهنان (مردان از نسل حضرت هارون).
جهت گيري براي خواندن تفيلا (چه شخصي و جماعتي و در كنيسا يا بيرون از آن) رو بسوي مغرب و با نيت «بيت المقدس» مي باشد. هرچند كه خواندن تفيلا در جهت ديگر نيز آن را باطل نمي كند. در نقاط ديگر عالم با توجه به محل قرارگيري آن مكان نسبت به اورشليم و بيت المقدس ممكن است كه جهت به سمت مشرق تغيير يابد.
دعاهي غير از تفيلا :
غير از نوبت هي رسمي تفيلا، استفاده از نعمات جهان نيز عموما مستلزم ادي دعي ويژه ي تحت عنوان «براخا» يا بركت است. قبل از خوردن هر خوراكي يا نوشيدني دعيي خاص گفته مي شود. حتي براي بوئيدني ها، پوشيدن لباس نو، انجام فريضه ي كه شرع آن را دستور داده است (مانند استفاده از صيصيت و تفيلين) دعي خاص آن موضوع گفته مي شود. مشاهده برخي پديده هي طبيعي مانند ديدن اولين شكوفه هي درختان، ديدن ماه نو (از هفتم تا
چهاردهم ماه قمري)، رعد و برق، رنگين كمان و غيره نيز انسان يهودي را ملزم به ادي دعا و شكرانه مي سازد. حتي وضعيت هي غم انگيز (از دست دادن بستگان درجه اول يا زيارت قبور) دعاهي خاص خود را دارند. رفتن به سفر يا بازگشت از آن، برخاستن از بستر بيماري يا آزادي از زندان و بسياري از موارد ديگر، همگي دعا يا براخاهي مخصوصي دارند كه تحت احكام معين ادا ميشوند.
در مورد خوراكي ها پس از استفاده نيز دعي شكرانه مخصوص خوانده مي شود. موردي كه تورات صريحا به آن اشاره كرده است، دعي پس از صرف غذا (با نان) است كه «بيركَت هَمازون» نام دارد. ارزش اين دعا را حتي از نوبت هي رسمي تفيلا نيز بالاتر دانسته اند. اين دعا نيز همانند تفيلا، اگر به صورت جمعي (3 نفر يا 10 نفر مرد بالغ) ادا شود، شكل هي كاملتري به خود مي گيرد و در اعياد و مناسبت هي مذهبي (مانند تفيلاهي ويژه) بخش هيي به متن اصلي آن اضافه مي شوند.
زبان تفيلاها و دعاها به لفظ عبري هستند و در موارد خاص (و بيشتر در مقدمات و موخرات) زبان «آرامي» نيز به كار مي رود.
ذكر خواسته ها و دعاهي شخصي :
عوامل سقوط انسان 